سرگیجه، حسی مبهم و گاه آزاردهنده، دریچه‌ای به دنیای ناشناخته‌ای در اعماق حواس ماست. گویی زمین زیر پایمان سست می‌شود، یا دنیای پیرامونمان در گردابی بی‌وقفه به چرخش در می‌آید؛ اما در پس این سرگیجه، رازهایی نهفته است. رازهایی که سرنخ‌هایی از منشأ این حس ناخوشایند را به ما می‌دهند. سرگیجه، چتری گسترده است که انواعی از حس‌های نامتعادل را در بر می‌گیرد. از احساس سبکی سر و عدم تعادل، تا چرخش محیط و گیجی، همگی در زمره این پدیده شایع قرار می‌گیرند؛ اما درک دقیق‌تر این حس، نیازمند تفکیک آن به دو دسته مجزا است.
تمایز بین سرگیجه محیطی و سرگیجه مرکزی
سرگیجه، حسی آزاردهنده است که می‌تواند دنیای شما را به چرخش درآورد، ریشه در دو عامل کلیدی دارد که شامل اختلالات سیستم تعادل گوش داخلی (سرگیجه محیطی) و مشکلات در مغز یا ساقه مغز (سرگیجه مرکزی) می‌شود. در سرگیجه محیطی، حس چرخش یا حرکت خود یا محیط اطراف غالب است. گویی در یک چرخ فلک گیر کرده‌اید که ناگهان متوقف می‌شود.
اما در سرگیجه مرکزی، علائم عصبی مانند دوبینی، تاری دید، ضعف عضلانی، بی‌حسی، مشکل در بلع یا تکلم، سردرد، اختلال هوشیاری و حتی تشنج، همراه با سرگیجه ظاهر می‌شوند. حرکات ناگهانی سر، مانند چرخش سریع، تغییرات فشار هوا، برخی داروها، میگرن و عفونت گوش داخلی می‌توانند سرگیجه محیطی را تحریک کنند.
در مقابل، سکته مغزی، تومور مغزی، بیماری‌های التهابی عصبی، صرع، افت قند خون و کم آبی بدن از جمله عواملی هستند که می‌توانند منجر به سرگیجه مرکزی شوند. تشخیص نوع سرگیجه توسط پزشک متخصص با بررسی سابقه پزشکی، معاینه فیزیکی و آزمایشات مختلف مانند اودیوگرام و تست‌های عملکرد تعادل انجام می‌شود. درمان نیز به علت زمینه‌ای سرگیجه بستگی دارد.
در صورت تجربه سرگیجه شدید یا مداوم، مراجعه به پزشک برای تشخیص و درمان دقیق و به موقع ضروری است. تست سرگیجه می‌تواند به پزشک در تشخیص نوع سرگیجه و علت آن کمک کند. این تست شامل مجموعه‌ای از معاینات فیزیکی و آزمایش‌های مختلف است که می‌تواند به بررسی عملکرد سیستم دهلیزی، مغز و سایر سیستم‌های مرتبط با تعادل بپردازد.
تشخیص سرگیجه محیطی
یکی از راه‌های تشخیص سرگیجه محیطی، معاینه چشمی است. در این معاینه، پزشک به دنبال حرکات غیرطبیعی چشم‌ها، مانند نیستاگموس، می‌گردد. نیستاگموس یک حرکت غیرارادی چشم‌ها است که می‌تواند نشان‌دهنده مشکل در سیستم وستیبولار باشد. آزمون‌های هالپایک برای بررسی عملکرد کانال‌های نیم‌دایره‌ای گوش داخلی انجام می‌شوند. در این آزمون‌ها، سر بیمار در جهات مختلف چرخانده می‌شود و حرکات چشم‌ها و پاسخ‌های دهلیزی بیمار بررسی می‌شود.
آزمون‌های کالریک نیز برای بررسی عملکرد کانال‌های نیم‌دایره‌ای گوش داخلی انجام می‌شوند. در این آزمون‌ها، آب گرم یا سرد به داخل کانال گوش بیمار هدایت و حرکات چشم‌ها و پاسخ‌های دهلیزی بیمار بررسی می‌شود. الکتروکوکلوگرافی (ECoG) برای بررسی عملکرد گوش داخلی انجام می‌شود. در این آزمایش، الکترودهایی به پوست سر و گوش بیمار وصل و امواج الکتریکی که توسط گوش داخلی تولید می‌شود، ثبت می‌شود. در برخی موارد، ممکن است برای تشخیص علت سرگیجه محیطی از تصویربرداری، مانند MRI یا CT اسکن، استفاده شود.
تشخیص سرگیجه مرکزی
یکی از راه‌های تشخیص سرگیجه مرکزی، معاینه عصبی است. در این معاینه، پزشک به دنبال علائم و نشانه‌های آسیب به مغز یا ساقه مغز می‌گردد. در برخی موارد، ممکن است برای تشخیص علت سرگیجه مرکزی از آزمایش خون استفاده شود. این آزمایش‌ها می‌توانند برای بررسی کم‌خونی، عفونت، یا سایر مشکلات پزشکی که می‌توانند باعث سرگیجه شوند، انجام شوند.
در بیشتر موارد، برای تشخیص علت سرگیجه مرکزی از تصویربرداری، مانند MRI یا CT اسکن، استفاده می‌شود. این تصاویر می‌توانند برای بررسی وجود تومور، سکته مغزی، یا سایر مشکلات ساختاری در مغز یا ساقه مغز استفاده شوند. آزمایش‌های الکتروفیزیولوژیک برای بررسی عملکرد مغز و ساقه مغز انجام می‌شوند. این آزمایش‌ها می‌توانند شامل نوار مغزی (EEG) یا پتانسیل‌های برانگیخته ساقه مغز (ABR) باشند.
راه های درمان سرگیجه مرکزی و سرگیجه محیطی
توانبخشی دهلیزی شامل تمریناتی است که به مغز شما کمک می‌کند تا با سیگنال‌های دریافتی از گوش داخلی و سایر اندام‌های حسی تعادل خود را بهتر حفظ کند. این تمرینات می‌توانند شامل حرکات سر و چشم، حرکات وضعیتی و راه رفتن روی سطوح ناهموار باشند. توانبخشی دهلیزی می‌تواند به‌طور قابل توجهی علائم سرگیجه مرکزی مانند عدم تعادل، گیجی و نوسانات بینایی را بهبود بخشد.
در برخی موارد، پزشک ممکن است برای کنترل علائم سرگیجه مرکزی مانند تهوع، استفراغ و اضطراب، داروهایی را تجویز کند. داروهای ضد تهوع، ضد اضطراب و ضد سرگیجه از جمله داروهایی هستند که ممکن است برای سرگیجه مرکزی تجویز شوند. مانورهای وضعیتی برای سرگیجه وضعیتی خوش‌خیم (BPPV) که یکی از شایع‌ترین علل سرگیجه محیطی است، استفاده می‌شود. مانورهای وضعیتی شامل حرکات خاصی هستند که به جابجایی کریستال‌های اتوکونیال در گوش داخلی کمک می‌کنند و به این ترتیب سرگیجه را تسکین می‌دهند. این مانورها باید توسط یک متخصص گوش و حلق و بینی یا فیزیوتراپیست آموزش دیده انجام شوند.
پیشگیری از سرگیجه محیطی و سرگیجه مرکزی
پیشگیری از سرگیجه تا حد زیادی به علت زمینه‌ای آن بستگی دارد. با این حال، برخی اقدامات کلی وجود دارد که می‌توانید برای کاهش خطر ابتلا به سرگیجه یا بدتر شدن آن انجام دهید. محرک‌هایی که می‌توانند سرگیجه محیطی را بدتر کنند شامل حرکات ناگهانی سر، نورهای روشن، صداهای بلند و مکان‌های شلوغ هستند.
تمرینات ورزشی می‌توانند به بهبود تعادل و هماهنگی کمک کنند و خطر افتادن را کاهش دهند. استرس می‌تواند سرگیجه را بدتر کند. تکنیک‌های آرامش‌بخش مانند یوگا، مدیتیشن یا تنفس عمیق می‌توانند به کاهش استرس کمک کنند. کنترل عوامل خطر سکته مغزی، تومور یا MS مانند فشار خون بالا، کلسترول بالا، دیابت و سیگار کشیدن می‌تواند برای کاهش خطر ابتلا به سرگیجه مرکزی موثر باشد.
سخن پایانی
سرگیجه محیطی، که اغلب ناشی از اختلالات گوش داخلی است، به صورت حملات ناگهانی و شدید سرگیجه با پیش‌زمینه مشکلات شنوایی یا وزوز گوش تجربه می‌شود. از طرفی، سرگیجه مرکزی که ریشه در ناهنجاری‌های مغزی دارد، ممکن است با نشانه‌های دیگری مانند سردرد، مشکلات تکلم و کاهش هوشیاری همراه باشد. شناخت این تفاوت‌ها نه تنها به متخصصان کمک می‌کند تا استراتژی‌های دقیق‌تری برای مدیریت وضعیت بیماران طراحی کنند، بلکه به بیماران نیز امکان می‌دهد تا با آگاهی بیشتری نسبت به علائم خود اقدام به جستجوی کمک پزشکی کنند.
